سیر تحول معماری مسجد جامع اصفهان در طول تاریخ

اﻧﻌﻘﺎد ﻧﻄﻔﻪ اﺻﻔﻬﺎن را ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺑﻨﻴﺎد ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﺻﻔﻬﺎن در ﻣﺤﻞ ﻓﻌﻠﻲ آن در ﺳﺎل 156 ﻫﺠﺮي داﻧﺴﺖ و همچنین از بناهای پایه ای برای سبک معماری اصفهانی. ﻣﺴـﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﺻﻔﻬﺎن در ﻣﻨﺘﻬﺎ اﻟﻴﻪ ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ ﻣﻴﺪان ﻣﺮﻛﺰي ﺷﻬﺮ ﺑﻨﺎ ﮔﺮدﻳﺪه است. این بنا از ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ اﻳﺮاﻧﻲ اﺳﺖ و اوﻟﻴﻦ اﻟﮕﻮي ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﭼﻬﺎر اﻳﻮاﻧﻲ را اراﺋﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ. دﻳﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﻛﻠﻴﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي ﻫﻨﺮ و ﻣﻌﻤﺎري اﻳـﺮان ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ دوازده ﻗــﺮن ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن را در ﺑــﺮ دارد و و به همین ﺟﻬﺖ دائره المعارف ﻣﻌﻤﺎري ایران ﻧﺎﻣﻴﺪ ﺷﺪه است.

ﺑﻨﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﺻﻔﻬﺎن ﻳﻚ ﻛﻠﻴﺖ واﺣﺪ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﺖ و از ﺑﺨﺸﻬﺎ و ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺑﻌﻀـﻲ از اﻳﻦ قسمت ها ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻳﻚ دوره ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ و ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ادوار دیگری اﺳﺖ. ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻼن ﺗﺤـﻮﻻت ﻣﻌﻤﺎري دورهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﻼﻣﻲ را دوره ﻗﻮﻳﻮﻧﻠﻮﻫﺎ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎرﻳﺨﻲ از دﻳﻠﻤﻴﺎن، ﺳﻠﺠﻮﻗﻴﺎن، آق قویونلوها و اﻳﻠﺨﺎﻧﻲ ﺗﺎ ﺻﻔﻮي و ﻗﺎﺟﺎري را در بر دارد ﻛﻪ ﻃﻲ دوره ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ. در ادامه ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ در ﭘﻼن ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﺻﻔﻬﺎن را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺷﻮاﻫﺪ و ﮔﺰارﺷﺎت ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ در ﻃﻮل دوره ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ بررسی می کنیم.

مراحل توسعه پلان مسجد جامع اصفهان

ﺗﻮﺳﻌﻪ  ﭘﻼنﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﻧﻪ دوره ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺮﻳﻚ از دوره ﻫﺎ ﻣﻲ ﭘﺮدازﻳﻢ:

1-دورة اول اﺣﺪاث ﺑﻨﺎي اوﻟﻴﻪ ﻳﺎ اﺣﺪاث ﻣﺴﺠﺪ-ﻗﺮن دوم هجری

2-دورة دوم ﻧﻮﺳﺎزي و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺪﻳﺪ-ﻗﺮن ﺳﻮم هجری

3 ـ دورة ﺳﻮم اﻟﺤﺎﻗﺎت دوره آل ﺑﻮﻳﻪ-ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم هجری

4 ـ دورة ﭼﻬﺎرم اﻗﺪاﻣﺎت دوره ﺳﻠﺠﻮﻗﻲ-ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮي

5 ـ دورة ﭘﻨﺠﻢ اﻗﺪاﻣﺎت در دوره اﻳﻠﺨﺎﻧﻲ-قرن هفتم هجری

6 ـ دورة ﺷﺸﻢ اﻗﺪاﻣﺎت دوره ﻣﻈﻔﺮي-ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮي

 7-دورة هفتم اﻗﺪاﻣﺎت دوره ﺗﻴﻤﻮرﻳﺎن- ﻗﺮن ﻧﻬﻢ هجری

8-دورة ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮی اﻗﺪاﻣﺎت دوره ﺻﻔﻮي-ﻗﺮن دﻫﻢ، یازدهم و دوازدهم هجری

شرح دوران ساخت مسجد جامع اصفهان و تحولات معماری

ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﺻﻔﻬﺎن در ﻣﺤﻞ ﻓﻌﻠﻲ آن در ﺳﺎل 152 یا 154 ﻫﺠﺮي در منتهی الیه شمال غربی مرکز شهر اصفهان بنا گردید. این بنای اولیه اولین دوره ساخت مسجد اصفهان می شود. پس از آن در دوره دوم مسجد نخستین کاملا تخریب شد و مسجد دیگری به جای آن ساخته شد. جهت قبله در این مسجد با مسجد قبلی 20 تا 30 درجه اختلاف داشت. در اﻳﻦ دوره ﻣﺴﺠﺪ به صورت ﺷﺒﺴﺘﺎﻧﻲ ﺳﺘﻮﻧﺪار و ﺳﺎده بود ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻧﻴﺎز ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ آن زﻣﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد. ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ از ﭘﻼن های اﻳﻦ مسجد ﭘﻴﺪا است، اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ داراي ﺷﺒﺴﺘﺎﻧﻲ در ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب بوده است و دور ﺗﺎ دور ﺣﻴﺎط ﻣﺮﻛﺰي ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺳﺘﻮﻧﺪاري وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ.

در دوره سوم تغییرات که در دوران حکومت آل بویه رخ داد تغییراتی در پلان مسجد جامع اصفهان صورت نگرفت. اما سه تغییر اساسی رخ داد :

1. فضای سرپوشیده بنا بزرگتر شد
2. تزئینات بنا صورت گرفت
3. سر ستونهای مختلف آجری در جایگاه های مختلف ساخته شد

دوره چهارم که دوره اقدامات سلجوقی است، بیشترین تحولات را به مسجد جامع اصفهان وارد کرد. می توان گفت در قرن پنجم و ششم هجری ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﺤﻮل در ﻣﻌﻤﺎري دورة اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺗﺎرﻳﺨﻲ رخ داد. تغییرات این دوره شامل موارد زیر است:

1. اﺣﺪاث ﮔﻨﺒﺪ ﺧﺎﻧﻪی تاج اﻟﻤﻠﻚ واﻗﻊ در ﺟﺒﻬﺔ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻣﺴﺠﺪ. در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﻠﻜﺸﺎه ﺳﻠﺠﻮﻗﻲ در ﺑﺨﺶ ﻣﻴﺎﻧﻲ ﺟﺒﻬﻪ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ اي ﺑﻨﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ داراي ﭼﻬﺎر ﻧﻤﺎي آزاد در ﭼﻬﺎر ﻃﺮف ﺑﻮد و ﺑﻨﺎﻳﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺷﺒﺴﺘﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن آن قرار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد.
2. اﺣﺪاث ﮔﻨﺒﺪ ﺟﻨﻮﺑﻲ اﻟﻤﻠﻚ در ﺟﺒﻬﺔ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻣﺴﺠﺪ و روي ﻣﺤﻮر ﮔﻨﺒﺪ جنوبی. گنبد تاج اﻟﻤﻠﻚ ﻣﺴﻠﻤﺎ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺟﺪا و ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺣﺪاث ﻧﺸﺪه، ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻀﻮي از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﮔﺴﺘﺮدة ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ در ﺟﻬﺎت ﺟﻨﻮب و ﻏﺮب ﺑﻪ آن ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻮده اﻧﺪ، وﻟﻲ ﻧﻤﺎﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ و ﺷﺮﻗﻲ اﺳﺖ آن از اﺑﺘﺪا آزاده ﺑﻮده است.
3. اﻳﺠﺎد ﭼﻬﺎر اﻳﻮان ﺑﺮ روي ﻣﺤﻮرﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﺻﺤﻦ ﻣﺴﺠﺪ، ﻣﻌﻤﺎري ﻗﺒﻠﻲ آن از ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺒﺴﺘﺎﻧﻲ ﺳﺎده ﺧﺎرج ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﭼﻬﺎر اﻳﻮاﻧﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﮔﺮدد .از اﻳﻦ ﭘﺲ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﭼﻬﺎر ایواﻧﻲ ﻳﻜﻲ از ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺑﺎرز ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺴﺠﺪﺳﺎزي در اﻳﺮان ﻣﻲﮔﺮدد.
4. اﺣﺪاث اﻳﻮان ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻳﺎ ﺻﻔﺔ دروﻳﺶ، ﺑﺮ روي ﻣﺤﻮر ﻃﻮﻟﻲ مسجد
5. اﺣﺪاث اﻳﻮان ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻳﺎ ﺻﻔﺔ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ارﺗﺒﺎط ﺣﻴﺎط ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎ ﮔﻨﺒﺪ اﻟﻤﻠﻚ
6. ﻣﺴﺠﺪ اﺣﺪاث اﻳﻮان ﺷﺮﻗﻲ ﻳﺎ اﻳﻮان ﺷﺎﮔﺮد در وﺳﻂ ﺿﻠﻊ شرقی ﺣﻴﺎط مسجد
7. اﺣﺪاث اﻳﻮان ﻏﺮﺑﻲ ﻳﺎ اﻳﻮان اﺳﺘﺎد در ﺿﻠﻊ ﻏﺮﺑﻲ ﺣﻴﺎط ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮ روی محور عرضی
8. اﺣﺪاث ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﻲ، در گوشه جنوب شرقی مسجد

در دوره ایلخانی ﻣﺤﺮاب زﻳﺒﺎي اوﻟﺠﺎﻳﺘﻮ در ﺳﺎل 710 ﻫﺠﺮي در ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ. این محراب ﺑﺮ روي دﻳﻮار ﺷﻤﺎﻟﻲ اﻳﻮان ﻏﺮﺑﻲ ساخته ﺷﺪه اﺳﺖ. ﻓﻀﺎي ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﻣﺤﺮاب در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﺒﺴﺘﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺳﺘﻮﻧﻬﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺮن ﺳﻮم و ردﻳﻒ ﻟﺒﺔ ﺣﻴﺎط ﺑﺎ ﺳﺘﻮﻧﻬﺎي دورة دﻳﻠﻤﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ.

در دوره ششم تغییرات که در طی دوران مظفری رخ داد، در ﺟﺒﻬﺔ ﺷﺮﻗﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺎرج از دﻳﻮار ﺧﺸﺘﻲ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻳﻚ ﻣﺪرﺳﺔ دﻳﻨﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻣﺪرﺳﻪ ي ﻣﻈﻔﺮي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ. اﻳﻦ ﻣﺪرﺳﻪ داراي ﻃﺮﺣﻲ زﻳﺒﺎ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ طاقی چهاربخش و شبستان بزرگی را در بر می گیرد.

دوره هفتم تغییرات مسجد جامع اصفهان در زمان حکومت تیموریان رخ داد. در این دوره ﺑﻴﺖ اﻟﺸﺘﺎ ﻳﺎ ﺷﺒﺴﺘﺎن زﻣﺴﺘﺎﻧﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ در ﭘﺸﺖ اﻳﻮان اﺳﺘﺎد در ﺟﺒﻬﺔ ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ شبستانی ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ. این شبستان که احتمالا در سال 851 هجری ساخته شده است، دارای سیزده ستون، دو جرز ضخیم، و 18 چشمه تاق چهاربخش است.

در نهایت آخرین دوره تغییرات این مسجد به دوره تیموری باز می گردد. قسمتی از این تغییرات در شبستان تیموری رخ می دهد. در این دوره چند دهانه از شبستان تیموری در قسمت غربی برداشته می شود و ستون های آن حذف می گردد. به جای آن یک نمازخانه وسیع ساخته می شود و ورودی از راهروی واقع در شمال صورت می گیرد.

تغییر بعدی مربوط به ﻣﻘﺒﺮه ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺠﻠﺴﻲ است که در ﻛﻨﺎر ورودي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺮار دارد. ﺑﻨﺎي اوﻟﻴﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوره ﺻﻔﻮي، و ﺗﺰﻳﻴﻨﺎﺗﺶ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوره ﻗﺎﺟﺎر اﺳﺖ.