معماری ایران- سبک خراسانی

سبک خراسانی دریچه ی معماری اسلامی در ایران است. با طلوع اسلام ساخت بناهای مذهبی به خصوص مساجد در ایران آغاز گردید. سبک خراسانی اولین سبک معماری اسلامی بوده است. چون اولین بناها در خراسان ایجاد شده، لذا به سبک خراسانی معروف است. سبک معماری خراسانی در قرن های 1 تا 4 هجری قمری در ایران مرسوم بوده است. در واقع از ابتدای اسلام تا زمان آل بویه و دیلمیان این سبک ادامه یافت.

معماری خراسانی که پس از سبک معماری پارتی پا به ایران گشود تحت تاثیر معماری پارتی نیز قرار گرفت. بنابراین بناها در این سبک در فضایی بدون تزئینات، فاقد جزئیات و ساده ساخته شدند. در ابتدا حتی گروهی این سبک را با سبک معماری پارتی یکی می دانستند. در مورد مساجد هم اصطلاح سبک شبستانی را به کار می بردند.

الهام بخش معماری مساجد اسلامی، طرحی بود که پيامبر برای ساخت مسجد در مدينه ارائه داد و ساخته شد. این طرح توسط مسلمانان به ايران رسيد و الهام بخش مساجد ايراني شد.

ویژگی های سبک معماری خراسانی:

-پرهیز از بیهودگی

-سادگی طراحی

-مردم واری

-بهره گیری از مصالح ساختمانی بومی

-به کارگیری از پلان مستطیل

-استفاده از ستون های متعدد گرداگرد حیاط مرکزی

-فضای شبستانی

-استفاده از مصالح اولیه خام

-فاقد پوشش تزئیناتی و گاها دارای پوشش کاهگلی

-قوس های بیضی، تخم مرغی و ناری با الهام از بناهای پارتی

بناهای سبک خراسانی:

مسجد تاریخانه ی دامغان

نام دیگر این بنا مسجد خدایخانه است. برخی معتقدند این بنا بر روی یک کاخ ساسانی بنا شده است.

این مسجد دارای صحن بزرگ چهار گوش است که در اطراف آن رواق هایی با طاق ضربی روی پایه های مدور قرار دارد.

مسجد جامع نیریز

مسجد جامع نیریز در استان فارس، شهر نیریز ساخته شده است. این بنا از بناهای متاخر سبک خراسانی و متعلق به قرن چهارم هجری است. اصل مسجد تنها دارای یک ایوان بوده و فاقد گنبد خانه می باشد. گمان می شود که این ایوان، در ابتدا نیایشگاه یا آتشکده بوده است.
در دوره قاجار، نقشه این مسجد به مسجدی دو ایوانی با میانسرا تغییر کرد. ظهور اولین تزیینات آجری و گچی در این مسجد که مقدمه ایی بر شیوه آذری شد. این مسجد با اولیت تزئینات گچی و آجری دارای قدیمی ترین نمونه گچبری مشبک در ایران است.

مسجد جامع اردستان

مسجد جامع اردستان در قرن دوم تا سوم هجری در شهر اردستان ساخته شده است. این مسجد در ابتدا شبستان ستونداری در سبک خراسانی بود، اما بعد ها در سبک رازی و اصفهانی به چهار ایوانی تبدیل شد.

شبستان های شمالی و جنوبی دارای عرضی بیشتر از سایر دو دهانه طرفین خود است. شبستان های شرقی و غربی دارای شش دهانه به طرف حیاط می باشد. ستون های ساختمان مسجد تفاوت هایی دارند که علت این تفاوت را به ساخت مسجد در دوره های مختلف نسبت می دهند.

مسجد جامع اصفهان(مسجد اولیه)

اولین زیربنای این مسجد مربوط به سال ۱۵۶ هجری بوده است. اما شبستان های این مسجد چند قرن بعد اضافه شد و در دوره ی آل بویه تکمیل گردید.

کهن ترین قسمت مسجد جامع اصفهان مربوط به عصر ساسانی است. هر چند اصل این مسجد در شیوه خراسانی به سبک شبستانی است اما در تقسیم بندی کلی جز بناهای شیوه رازی و سبک چهار ایوانی محسوب می شود. بیشترین آثاری هم که اکنون در آن دیده می شود مربوط به شیوه رازی، آذری و اصفهانی است. این مسجد از نظر تنوع سبک های معماری که در آن به کار رفته است موزه ی معماری ایران نام گذاری شده.

 ارگ بم در کرمان

ارگ بم در‌شمال شرقی شهر بم در کرمان قرار‌دارد.  این ارگان شامل اشکال مختلف معماری مانند دیوار حصار، برج و نوار، دروازه‌های گوناگون، مسجد، بازار، گودال، کاروانسراها، مدرسه، حمام، زورخانه و محله‌های مسکونی با خانه های اشرافی و فقیرنشین، بخش فرمانداری با سربازخانه اصطبل، کارخانه، خانه فرمانده نیروهای قبیله ای و بخش حاکم نیز دارای یک دولت، یک عمارت چهار طبقه و یک برج دیدنی است. . قسمت‌هایی مانند ایوان مساجد این ارگ قدیمی تر است و در سبک معماری خراسانی قرار می گیرد.

مسجد جامع شوش

این مسجد متعلق به قرن اول هجری هست که آثار آن در کاوش های باستان شناسی به دست آمده ، اما امروزه خود مسجد بر پای نیست.

مسجد جامع فهرج

این مسجد مربوط  به سال ۵۰ تا ۶۰ هجری می باشد و به عنوان اصیل ترین مسجد شیوه اسلامی یا خراسانی شناخته می شود. مناره خشتی مسجد جامع فهرج مربوط به قرن چهارم هجری بوده و هیچ شباهتی با مناره های دوره اسلامی ندارد بلکه بیشتر شبیه برج و بارو های قلعه است.
این مسجد طراحی بسیار ساده در پلان و نما دارد. چفدهای آن همگی خاگی (بیضی گون) و طاق های آن همگی به شیوه معماری ساسانی می باشد.